Tín ngưỡng thờ thần mặt trời trong văn hóa óc eo ở khu di tích gò tháp

Chúng ta biết rằng, thần Mặt trời là một trong những vị thần cổ được nhiều dân tộc trên thế giới thờ cúng, nhất là các dân tộc làm nông nghiệp. Trong nông nghiệp, Mặt trời là một trong những yếu tố thiên nhiên có ảnh hưởng rất lớn đến năng suất cây trồng, vật nuôi. Mặt trời có khả năng chi phối sự sống trên trái đất, sự tồn tại của con người. Những bộ tộc làm nông nghiệp, sau đó là những nhà nước sơ khai xem thần Mặt trời là một trong những vị thần tối thượng. Chẳng hạn như trong tín ngưỡng của người Ai Cập cổ đại thì thần Ra là vị thần Mặt trời. Trong thần thoại Hy Lạp, Helios chính là vị thần hiện thân của ánh sáng Mặt trời một biểu tượng của tự do và thống nhất. Trong văn hóa Việt, thờ thần Mặt đã có từ thời Hùng Vương, với bằng chứng còn lại là những biểu tượng trống đồng. Đó là những ngôi sao nhiều cánh, thường là 12 cánh, đắp nổi trên mặt trống đồng. Và trong văn hóa Ấn Độ, thần Mặt Trời được gọi là thần Surya hoặc thần Aditya. Thần có những cánh tay và mái tóc vàng rực, cưỡi trên cổ xe bình minh có 7 con ngựa kéo, thần được xem là "nhân chứng của những việc làm tốt", cho nên thần được thờ cúng rất phổ biến ở Ấn Độ. Văn hóa Óc Eo chịu ảnh hưởng sâu đậm của văn hóa Ấn Độ trong các phương diện của đời sống vật chất và tinh thần mà nổi bật nhất là trong đời sống tín ngưỡng, tôn giáo, cho nên ít nhiều cũng chịu ảnh hưởng của tín ngưỡng thờ thần Mặt trời.

Tại Khu di tích Gò Tháp trước đây, các nhà khảo cổ học người Pháp đã tìm thấy được một tượng thần Surya, hiện nay tượng được bảo quản và trưng bày tại bảo tàng Blanchard de la Brosse (nay là Bảo tàng Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh). Tượng đã bị gãy hai tay đến ngang bắp tay và hai bàn chân, chiều cao còn lại là 62cm. Đây là hiện vật có giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa và khoa học, tiêu biểu cho nghệ thuật tượng tròn của cư dân Phù Nam; là bằng chứng thuyết phục nhất cho sự tồn tại của tín ngưỡng thờ thần Mặt trời trong văn hóa Óc Eo tại Gò Tháp.

Kết quả khai quật khảo cổ học những năm gần đây cho thấy, tín ngưỡng thần Mặt trời trong văn hóa Óc Eo ở Gò Tháp đã có từ rất sớm được thể hiện rõ nét qua những phát hiện về di tích, di vật.  Hiện nay, tại Khu di tích Gò Tháp có hai kiến trúc thờ thần Mặt trời: Một là, đền thờ thờ biểu tượng thần mặt trời phía Nam chùa Tháp Linh được phát hiện và khai quật năm 2010. Toàn bộ nền và móng kiến trúc là khối đặc xây bằng gạch, vật liệu xây cất gồm các loại gạch màu đỏ gạch, nâu đỏ, vàng nhạt, kích thước trung bình 30cm x 15cm x 8cm. Ở trung tâm của đền, ngay dưới độ sâu 0,2m đã tìm thấy đá được xếp thành hình tròn. Đó là dấu hiệu của đền thần Mặt Trời ở một vài nơi trên thế giới. Bên dưới của vòng tròn này cứ thu hẹp dần tạo dạng hình phễu và dưới cùng, ở độ sâu 1,37m tìm được hai mảnh vàng, trong đó có  một mảnh có vòng tròn hình mặt trời có 8 tia hoặc là bánh xe có 8 nan của chiếc xe Mặt trời và một mảnh có hình tia mặt trời. Có thể nói, việc tìm được phần xây bằng đá hình tròn bên trên và tìm được hình mặt trời 8 tia/bánh xe có 8 nan bằng vàng bên dưới, chứng tỏ di tích này chính là đền thờ thần Mặt trời. Di tích này có niên đại khoảng thế kỷ I đến thế kỷ III.

          Di tích kiến trúc đền thần Mặt trời thứ hai ở cạnh Miếu Bà Chúa Xứ. Kiến trúc được xây bằng gạch, thuộc loại kiến trúc có cạnh bẻ góc nhiều lần, cân xứng giữa hai phần Bắc Nam. Bề mặt nền kiến trúc được xây thành những ô vuông bàn cờ. Trung tâm nền gạch thờ có một hình hoa thị tám cánh hay hình tia Mặt Trời, xếp bằng tám viên gạch, chỉ theo bốn hướng chính và bốn hướng phụ. Toàn bộ móng kiến trúc là một khối đặc xây bằng gạch, chỗ dày nhất của nền kiến trúc là 1,4m. Căn cứ vào dấu tích nền móng, kích thước và chất liệu gạch khác nhau, thể hiện đền Bà Chúa Xứ đã có ba lần trùng tu, tôn tạo. Điều đó cho thấy rằng tín ngưỡng thần Mặt trời của cư dân Gò Tháp có thời gian khá dài. Di tích này có niên đại khoảng thế kỷ IV đến thế kỷ XII.

Với hai di tích kiến trúc đền thờ thần Mặt trời, cùng với các di vật liên quan đến tín ngưỡng thờ thần Mặt trời đã chứng minh thần Mặt Trời một trong những vị thần quan trọng văn hóa Óc Eo ở Gò Tháp và đã được tôn thờ từ rất sớm. Bên cạnh đó, nó chính là những bằng chứng thuyết phục nhất cho các mối quan hệ giao lưu và tiếp xúc với văn hóa Ấn Độ mà sâu sắc nhất là trong đời sống tín ngưỡng, bổ sung những tư liệu quý về khảo cổ học cho nghiên cứu về văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam ở tỉnh Đồng Tháp nói riêng và Nam bộ nói chung.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Ban Quản lý Khu di tích Gò Tháp 2016, Gò Tháp – Di tích quốc gia đặc biệt, tái bản lần thứ 1. Thành phố Hồ Chí Minh: Văn hóa – Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh.

2. Đặng Văn Thắng 2014, Đền Thần ở Gò Tháp. Gò Tháp – Di tích Quốc gia đặc biệt, Nxb. Văn hóa - Văn nghệ, tr.19-28.

          3. Đặng Văn Thắng, Võ Thị Huỳnh Như 2012, Trung tâm tôn giáo Gò Tháp (Đồng Tháp), Tạp chí Khảo cổ học, số 6/2012, tr.71-90.

           Bài và ảnh: Phạm Thị Hương